नेपाली समाजमा नारी सम्मान र सांस्कृतिक परम्पराको प्रतीकका रूपमा हरितालिका तीजलाई लिइन्छ। भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन मनाइने यो पर्व हिन्दू नारीहरूको अटल आस्था, पारिवारिक प्रेम र आत्मसम्मानको अनुपम उदाहरण हो। यसले केवल धार्मिक पक्षलाई मात्र होइन, बरु महिलाहरूको सामूहिक भावना, स्वतन्त्रता र आत्मअभिव्यक्तिको पनि प्रतिनिधित्व गर्छ। धार्मिक आस्थाको आधार तीजको धार्मिक महिमा शिव–पार्वतीको अमर प्रेमसँग जोडिएको छ। पौराणिक कथा अनुसार, माता पार्वतीले भगवान शिवलाई पतिको रूपमा पाउन कठोर तपस्या गरेकी थिइन्। उनको यही निष्ठा र लगनशीलताको सम्मानमा नारीहरूले यस दिन व्रत बस्ने परम्परा सुरु भएको हो। विवाहित महिलाहरूले आफ्ना पतिको दीर्घायु, सुस्वास्थ्य र समृद्धिको कामना गर्दै निराहार व्रत लिन्छन् भने अविवाहित युवतीहरूले असल जीवनसाथीको कामना गर्छन्। यो व्रतले नारीको त्याग, समर्पण र आध्यात्मिक शक्तिलाई उजागर गर्छ।

दरको महत्त्व र सामाजिक सद्भाव

तीजको एक दिनअगाडि मनाइने "दर खाने" परम्पराको विशेष महत्त्व छ। महिलाहरू माइती वा साथीभाइसँग भेला भएर विभिन्न परिकारहरूको स्वाद लिन्छन्। विशेषगरी खिर,ढकने सेलरोटी, मासु, मिठाई फल्फुल लगायतका परिकार तयार पारिन्छन्। यसले भोलिपल्टको व्रतका लागि शारीरिक तयारी गराउनुका साथै भेटघाट र खुसी साट्ने अवसर प्रदान गर्छ। पहिले–पहिले आमाहरूले माइती घर पुग्दा दर खान पाउँदा आँसु झार्दै भावुक हुने गरेको अनुभव सुनाउँथे। किनभने त्यो समय महिलाको जीवन कठिन श्रम र घरपरिवारकै जिम्मेवारीमा बाँधिएको हुन्थ्यो। माइतीको मायाले पकाएको परिकार खानु र दिदीबहिनीहरूसँग भेट्नु नै उनीहरूको लागि ठूलो खुसी हुन्थ्यो।

तीजको रङ्गीन पहिचान

रातो र हरियो रङका साडी, चुरा, पोते र टीकाले तीजको सजावट अझै मोहक बनाउँछ। आमाहरूको अनुभव, पहिला त साडीको जोहो गर्न निकै गाह्रो पर्थ्यो। कतिपय आमाहरूले नयाँ कपडा ल्याउन नसकेर पुरानै कपडामा तीज मनाएको कुरा सम्झिन्छन्। तर, त्यो अवस्था हुँदाहुँदै पनि तीजमा गीत गाएर, समूहमा भेला भएर, नाचेर रमाइलो गर्न पाउने क्षण नै उनीहरूको लागि अपार खुशीको स्रोत थियो। आज भने नयाँ पुस्ताका महिलाहरू सजिलैसँग पहिरन किन्न, श्रृङ्गार गर्न र फोटो खिच्न पाउँछन्।

परिवर्तित स्वरूप र आधुनिक आयाम

समयसँगै तीजको स्वरूपमा धेरै परिवर्तन आएको छ। पुराना पुस्ताका आमाहरू भन्छन्—“पहिले त तीज भनेको माइतीको माया पाउने दिन थियो, तर कठोर व्रत बस्दा धेरैले बेहोस हुने, पानी नखाई अघिल्लो दिनदेखि भोकै बस्नुपर्ने अवस्था हुन्थ्यो।” अहिले भने धेरैजसो महिलाहरूले स्वास्थ्यअनुसार व्रत बस्ने गरेका छन्। तीज आज नारी स्वतन्त्रता, हक र अधिकारका लागि आवाज उठाउने एउटा मञ्च बनेको छ। आमाहरूको भोगाइमा तीज घरभित्र सीमित रहन्थ्यो भने छोरी–नातिनीहरूको पुस्ताले तीजलाई सार्वजनिक उत्सवको रूपमा अनुभव गर्न थालेको छ। होटल–रेस्टुरेन्टमा दर खाने, सामाजिक सञ्जालमा रमाइलो क्षण बाँड्ने र अधिकारका गीत गाउँदै एकआपसमा जोडिने चलन बढेको छ।

आमाहरूको दृष्टिमा तीज

पुराना पुस्ताका आमाहरू भन्छन्—“तीज भनेको केवल व्रत मात्र होइन, माइतीको माया र आफ्नै पहिचानको अनुभूति गर्ने दिन थियो।” उनीहरूको जीवनमा तीजले आफ्ना पीडा पोख्ने अवसर दिएको थियो। खेतबारी, गोठालो र घरधन्दामा थाकेका महिलाहरू तीजमा गीत गाएर दुःख–कष्टलाई भुल्थे। उनीहरूका गीतमा भोगाइको कथा हुन्थ्यो—सासूको कठोरता, घरको कामको थकाइ, श्रीमानप्रतिको माया, अनि माइतीको सम्झना। यही गीतहरू आज पनि तीजलाई मौलिक र भावपूर्ण बनाइरहेका छन्।

तीजको मर्म र सन्देश

तीज केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, यो नेपाली नारीहरूको आत्मा हो। यसले आत्मिक शुद्धता, पारिवारिक सम्बन्ध र सामाजिक सद्भावलाई मजबुत बनाउँछ। आमाहरूको भोगाइ र नयाँ पुस्ताको अनुभव जोडिँदा तीज अझै अर्थपूर्ण हुन्छ। यसले महिलाहरूलाई पीडा पोख्ने, खुसी बाँड्ने र आत्मअभिव्यक्तिको एउटा साझा मंच दिन्छ।

निष्कर्ष

तीज हाम्रो धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक विरासत र सामाजिक सद्भावलाई एकसाथ जोड्ने अनुपम पर्व हो। आमाहरूले भोगेको पीडा र संघर्षलाई सम्झँदै नयाँ पुस्ताले तीजलाई खुशी, उमङ्ग र अधिकारका स्वरमा अगाडि बढाउनु जरुरी छ। मौलिक मर्म जोगाउँदै तीजलाई पुस्तान्तरण गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो। तीजले प्रत्येक नेपाली नारीको जीवनमा प्रेम, उर्जा र सकारात्मकता भरिरहोस्।